Maanzaad

Maanzaad heeft iets mysterieus. Het zijn kleine, blauwgrijze zaadjes die nauwelijks opvallen, maar in de keuken maken ze vaak nét het verschil. Ze worden al duizenden jaren gebruikt, niet alleen in brood en gebak, maar ook als natuurlijk geneesmiddel. De zaadjes komen van de papaverplant, die met haar opvallende bloemen in veel tuinen te vinden is. En ondanks dat de bloemen meestal alle aandacht krijgen, zijn het juist de zaadjes die in de keuken en in de volksgeneeskunde hun waarde hebben bewezen.

De zachte crunch van maanzaad in een broodkorst of als topping op een salade geeft gerechten een subtiel nootachtig accent. Je hoeft er niet veel van te gebruiken om het te proeven, en dat maakt het zo geliefd. Ook in de oosterse en Midden-Europese keukens is het een bekend ingrediënt. Daar zie je het bijvoorbeeld in zoete taarten, knoedels en gevulde pannenkoeken.

Het bijzondere aan maanzaad is dat het bijna geen geur heeft, maar zodra je het verhit of kneust, komt er een warme, nootachtige aroma vrij. Dat maakt het ideaal voor gebruik in warme gerechten of om kort te roosteren. Bovendien bevat het een behoorlijke dosis calcium, wat voor een zaadje van die grootte opvallend is. En hoewel het afkomstig is van een plant die ook opium kan leveren, heeft het zaad zelf geen verdovende werking, mits het goed gewassen en verwerkt is.

Voor wie graag met zaden werkt in de keuken, is maanzaad echt iets om in huis te hebben. Je kunt het bewaren, drogen, invriezen of zelfs zelf kweken. En dat maakt het niet alleen interessant voor de kok, maar ook voor de tuinier. Het is zo’n zaadje dat stilletjes op de achtergrond blijft, maar wel een grote rol kan spelen, zowel qua smaak als qua toepassing.

Hoe gebruiken?

In de keuken is het verrassend veelzijdig. Je kunt het gebruiken als topping, bijvoorbeeld op brood, bagels of crackers, waar het een aangename bite en een subtiele smaak toevoegt. Ook in muffins, cake of koekjes komt het goed tot zijn recht. Vooral in combinatie met citroen, sinaasappel of vanille werkt het bijzonder goed, doordat die smaken het nootachtige karakter versterken.

In de Oost-Europese keuken zie je dat het vaak wordt gebruikt in zoete vullingen, denk aan maanzaadstrudel of maanzaadgebak. Daarvoor wordt het meestal eerst gemalen en dan gemengd met melk, suiker en soms ook rozijnen. Door deze bereiding krijgt het een romige, bijna karamelachtige smaak die heerlijk is in deegwaren of gevulde broodjes.

Ook in hartige gerechten is het bruikbaar. Denk aan een salade met rode biet en geitenkaas, waar een eetlepel maanzaad voor een extra textuur zorgt. Je kunt het ook door de korst van vis of kip rollen voor een knapperig effect. Een andere manier om het te verwerken is door het toe te voegen aan een dressing of saus: even roosteren in een droge pan, vijzelen en dan mengen met olie en azijn geeft een verrassend diepe smaak.

Tot slot wordt het soms in curry’s of linzenschotels verwerkt. In de Indiase keuken bijvoorbeeld, waar maanzaad soms eerst geweekt en daarna gemalen wordt, als basis voor sauzen. Het bindt, geeft structuur, en levert subtiel smaak af zonder te overheersen. Dat maakt het geschikt als alternatief voor noten of sesam in allergievrije gerechten.

Medicinale toepassingen

Van oudsher wordt het niet alleen in de keuken, maar ook in de geneeskunde gebruikt. Het staat bekend om zijn rustgevende werking, vooral bij slapeloosheid en lichte zenuwspanningen. In de volksgeneeskunde werd een thee van de zaadjes getrokken om te kalmeren, al wordt dat tegenwoordig minder vaak gedaan vanwege de geringe effectiviteit.

Daarnaast wordt gezegd dat het ondersteuning biedt bij spijsverteringsproblemen. Doordat het veel vezels bevat, zou het helpen bij obstipatie en de darmwerking stimuleren. Een lepel maanzaad door de yoghurt kan dan een natuurlijke ondersteuning geven.

Wat ook genoemd wordt, is de werking tegen hoest. In sommige traditionele recepten wordt maanzaad in combinatie met honing gebruikt als hoestdrankje, hoewel dit vooral uit mondelinge overlevering komt. De olie uit maanzaad bevat linolzuur en antioxidanten, wat het op cosmetisch vlak ook populair maakt in huidverzorging.

Maanzaad bewaren

Maanzaad kun je prima langere tijd bewaren, mits je het op de juiste manier doet. Bewaar het luchtdicht afgesloten, op een koele, droge plek, uit het licht. Zo voorkom je dat de vetten in het zaad gaan oxideren en een ranzige geur afgeven. Een glazen pot met schroefdeksel of een weckpot is ideaal.

Zorg er ook voor dat er geen vocht bij komt. Zelfs een klein beetje condens in het potje kan schimmel veroorzaken. Zet het dus niet te dicht bij het fornuis of bij het raam waar temperatuurschommelingen zijn. Bewaren in een keukenkastje dat je weinig gebruikt, is een goede keuze.

Let op de geur. Ruikt maanzaad muf of zurig? Dan is het waarschijnlijk over de datum. Je kunt ook een beetje proeven: bij een bittere of platte smaak is het niet meer geschikt voor consumptie. Vers maanzaad hoort een zachte, nootachtige smaak te hebben zonder bijsmaak.

Invriezen

Je kunt maanzaad invriezen om de houdbaarheid flink te verlengen. Doe het in een diepvrieszakje of luchtdichte diepvriesdoos en label het met datum. Zo blijft het tot wel twaalf maanden houdbaar zonder kwaliteitsverlies. Zorg er wel voor dat je niet telkens kleine beetjes eruit haalt, want dan komt er vocht bij. Verdeel het liever in porties.

Laat het na het invriezen rustig op kamertemperatuur komen met het zakje gesloten. Zo voorkom je condensvorming in het zakje. Eenmaal ontdooid gebruik je het binnen een paar weken, en vries het niet opnieuw in.

Voor gebruik kun je het na het invriezen nog even kort roosteren in een droge pan. Dan komt de smaak weer extra goed vrij, en wordt het zaad iets knapperiger.

Drogen

Maanzaad wordt meestal al gedroogd verkocht, maar als je het zelf oogst, is drogen belangrijk. Laat de zaadpeulen goed rijpen aan de plant. Zodra ze rammelen als je ze schudt, zijn ze klaar om geoogst te worden. Knip ze af en hang ze omgekeerd op een droge plek in een papieren zak.

Na een week kun je de zaadjes uit de peulen kloppen. Spreid ze daarna uit op een droge doek of krant, zodat ze nog enkele dagen kunnen nadrogen. Roer af en toe om, zodat alles gelijkmatig droogt.

Bewaar de gedroogde zaadjes luchtdicht, zoals hierboven beschreven. Eventueel kun je ze nog kort verhitten in de oven op lage temperatuur om restvocht te verwijderen, maar dat is meestal niet nodig als je zorgvuldig droogt.

Maanzaad kweken

Zelf maanzaad kweken kan prima, ook in een kleinere tuin of zelfs in een pot op het balkon of de vensterbank. Gebruik wel een soort die geschikt is voor consumptie, zoals Papaver somniferum var. nigrum. Let erop dat dit in sommige landen onder regelgeving valt vanwege de verwantschap met opium.

Begin in april of mei met zaaien. Kies een zonnige plek met goed doorlatende, kalkrijke grond. Maak de grond los en zaai oppervlakkig. Dek de zaadjes maar licht toe met aarde, want ze hebben licht nodig om te kiemen. Houd de grond licht vochtig, maar niet nat.

Na een paar weken verschijnen de eerste blaadjes. Dun de plantjes uit zodat ze genoeg ruimte hebben, ongeveer twintig centimeter uit elkaar. De planten bloeien in juni of juli. Laat de bloemen uitbloeien en de zaaddozen rijpen tot ze bruin zijn en je de zaadjes hoort rammelen.

Oogsten doe je voorzichtig: knip de zaadbollen af, laat ze verder drogen in een papieren zak en verzamel daarna het maanzaad. Bewaar het goed afgesloten en droog zoals hierboven beschreven. Een enkele plant levert al verrassend veel zaad op.

Alternatieven

Als je geen maanzaad in huis hebt, zijn er meerdere alternatieven, afhankelijk van waarvoor je het wilde gebruiken. Voor de crunch in brood of op een salade kun je sesamzaad nemen. Dat heeft wel een sterkere smaak, maar biedt een vergelijkbare textuur. Geroosterde lijnzaadjes werken ook goed, vooral als je op zoek bent naar een neutrale smaak.

Voor vulling in gebak, zoals maanzaadgebak of -strudel, kun je gemalen amandel, hazelnoot of walnoot gebruiken. Die geven een romige structuur en een milde smaak. Voeg eventueel een beetje citroenrasp toe voor frisheid.

In hartige gerechten waar maanzaad dient als bindmiddel of smaakversterker, kun je ook chiazaad of gemalen zonnebloempitten gebruiken. Die geven wat stevigheid en voegen gezonde vetzuren toe. Je mist dan wel het typische aroma, maar de structuur blijft vergelijkbaar.

Tot slot is maanzaad zelf ook een alternatief voor andere zaden of noten bij allergieën. Het is vrij van gluten, noten en lactose, en dus geschikt voor mensen met intoleranties. In recepten waar je normaal sesam, pijnboompitten of noten zou gebruiken, kun je dus vaak ook maanzaad inzetten, mits de smaak past.